Ён мог бы сёння быць сярод нас. Міхасю Стральцову было б толькі 75 — узрост філасофскага асэнсавання жыцця, а таксама таго, што табой у ім зроблена. Між тым два дзесяцігоддзі Міхася Лявонавіча няма з намі: пайшоў, пакінуўшы нам літаратурную спадчыну — небагатую па колькасці кніжак і публікацый, але яркую і адметную, якая робіць яго асобу заўважнай, любімай. Бо значнасць паэта, пісьменніка — не ў золаце вокладак тоўстых фаліянтаў, а ў ціхім ззянні слова, думкі, вобраза. У тонкім псіхалагізме стральцоўскіх твораў, у свежай акварэльнасці яго верша і прозы, у жывасці, сапраўднасці намаляваных словам карцінак, якія, здаецца, дыхаюць, пахнуць…

Вядомы пісьменнік Віктар Карамазаў, якому пашчасціла сябраваць з Міхасём Лявонавічам, напісаў трыпціх “Тры эсэ пра Стральцова”. Эсэ напісаныя ў розны час, але на адным дыханні. Памеры газетнай плошчы даюць магчымасць надрукаваць толькі адно з іх, апошняе — “Мой голас… у веку наступным пачуецца” (прарочыя радкі, сведкамі чаго сталі і мы!) З двух астатніх эсэ прапануюцца невялікія выняткі, якія даюць магчымасць зразумець погляд Міхася Стральцова (а таксама і аўтара эсэ) на творчасць, на пісьменніцкае прызванне.

Міхась Стральцоў у родных Бярозках на родным бальшаку пад Сычынам — светлы акорд нашага з ім лета 1985 года.

Тады, пакінуўшы на беразе Сожа пад Чэрыкавам маю Лімень, мы ехалі ў ягоны Сычын. Калі пад’язджалі да вёскі, ён папрасіў спыніць машыну. Выйшлі з яе каля бяроз. Ён стаяў, усміхаючыся, абхапіўшы іх, як сястрычак, за бялюткія ў сонечнай чысціні ствалы, светлы і сам у белай сарочцы пад гальштукам, сонечны, і я проста не мог не схапіцца за фотаапарат. Цяпер гляджу на фотаздымак і бачу тую дарогу ў Сычын, тыя бярозы, той ясны летні дзень, нічым як быццам не азмрочаны, але яшчэ, зусім нечакана, шукшынскага Ягора Пракудзіна, як ён абдымае родныя бярозкі перад смерцю, яе блізкасці не прадчуваючы. Навошта, як быццам, мне тут той Ягор? Я ведаю, навошта, бо з болем адчуваю лёсавы і псіхалагічны збег шукшынскага кінакадра з фотаздымкам. Ну, вядома, пачуцці Стральцова на здымку, у той наш дзень, былі свае, у іх не было кіношнай лірыкі і драмы, была ціхая, вельмі сціплая, да вусцішнасці непаказная засяроджанасць на шчымліва сваім, размова з родным, вышэй — з радзімай, без слоў, душой і сэрцам, са слязой, якую я неаднойчы бачыў у ягоным воку. Блізкай бяды мы тады не адчувалі. Ён перайшоў на другі бок дарогі — зноў я шчоўкнуў фотаапаратам, зноў ля бяроз, ужо іншых, здзіўлены тым, што Міхась і тут ззяў той самай радасцю. Звычайна яго ўсмешка была нядоўгая, яе заўсёды пільнавала драбінка горычы, падсцерагаў цень смутку — таму, магчыма, што пастаянна пра штосьці думаў, а ў думках усяго хапала, святла і змроку.

За дарогаю, за бярозамі, даспявала жыта, за ім прыдарожным спалавелым шнурам стаялі зялёныя кусты алешніку, далей быў лог, за логам уроскід — сычынскія хаты, хлявы, платы.

Той дзень, тую дарогу ў Сычын, тыя бярозы, жыта я ўжо ўспамінаў у першым сваім эсэ пра Стральцова. Вось — зноў. Бо кожны ўспамін выводзіць на нейкія яшчэ малюнкі, дэталі, глыбіні роздуму. І ўсё з гадамі, кожная драбніца, падаецца значным.

Міхась зайшоў у жыта і, цярэбячы ў руках каласок, задумліва глядзеў на вёску, можа — і на сваю хату, потым павярнуўся тварам да мяне, і гэта ўжо быў іншы твар — пагасла-шэры, змрочны, быццам там, за жытам, дзе шукаў сваё, знайшоў чужое. Альбо, заўважыўшы сваю страху, злавіў і нейкі ўспамін пад ёю? Ці нашы ўспаміны роднага заўсёды светлыя? Гэта было так звыкла для яго: з жыццёвае кудзелі высмыкваць ніць успаміну. Хіба не з гэтае, з-пад роднае страхі, кудзелі і радкі: “… ён бачыў сябе жаўтлява-светлай саломінкай, вытыркнутай са страхі, — яна трымцела, грала, смуткавала і гарэзіла разам з ветрам; вецер шкуматаў яе, але ўсё адно любіў, і яна любіла яго, і баялася, і не баялася ягонай моцы”.

Калі аповесць “Адзін лапаць, адзін чунь” была надрукавана ў часопісе “Маладосць” і мы, сябры, чыталі з захапленнем, не проста зразумеўшы, але адразу палюбіўшы Іванку, ягонымі вачыма і ягоным сэрцайкам бачачы і перажываючы сваё, кожны сваё, ваеннае ды пасляваеннае маленства, тады ўсе ўбачылі ў Іванку самога Міхася, а наша да яго прыхільнасць і любоў прыраслі яшчэ і любоўю да Іванкі. І нават тая жаўтлява-светлая саломінка, вытыркнутая са страхі на вецер, каб ён яе шкуматаў то гарэзліва, то балюча, зрабілася ў маіх вачах і сэрцы вобразам самога Стральцова.

Так, ён і да скону быў той саломінкаю на вятрах, яшчэ адтуль, ад бацькавай ды матчынай страхі, вятры яго не шкадавалі, а ён ад іх і не хаваўся, бо ведаў, што гэта лёс мастака-беларуса — заўсёды быць на сваіх, хоць і на могілках, вятрах.

У вёску мы прыехалі, калі ўжо добра шарэла. Пачынаў імжыць дробны, нейкі восеньскі, грыбны дождж. Пад’ехалі да хаты. Міхась бразнуў на веснічках клямкаю, праз двор адразу падаўся ў хату. Я затрымаўся каля машыны. Неўзабаве Міхась выйшаў з хаты разам з маці Марыяй Міхайлаўнай. Яна сказала, што бацька ў лесе, з суседам рыхтуе на зіму дровы, паказала, у якім лесе, як туды праехаць, і мы пакацілі шукаць дрывасекаў.

Пілу пачулі, як толькі заехалі ў лес. Лявон Клімавіч і маладзейшы мужчына крыжавалі бярозу. Заглушылі пілу, пагаманілі — сцямнела. Трэба было дарэзаць дзеравіну, але піла ўжо не заводзілася. Вяртацца ў вёску? Мне якраз спадабаўся вялізны кап на жывой бярэзіне, з’явілася ахвота яго ўзяць, І Лявон Клімавіч пачаў настройваць пілу. Залілі ў яе бензін, паставілі новую свечку — завялася. Звалілі, ужо як было цёмна, дрэва, выразалі кап, уклалі ў багажнік машыны, пакрыжавалі і тую бярозу. Дождж імжыў, мы змоклі, ужо я дакараў сябе, навошта спатрэбіўся той кап, але пасля, як вярнуўся дадому ды агледзеў у дзівоснай бярозавай нарасці абрысы ды формы бабра, як вылушчыў формы з непатрэбнае закарэласці, не выгаблёўваючы, абшкроб наждаком, пацягнуў лакам, дык і зарадаваўся: ну якраз бабёр, пра якога ў той сычынскі дзень казаў Міхась: як жыў звярок у Галубе, рачулцы Міхасёвага маленства, пад самай хатай, як Міхась хлапчуком падпільноўваў яго, за ім сачыў, і як той, яго заўважаючы, да сябе не падпускаў блізка, заўсёды паспяваў даць нырца з берага ў рэчку.

Галубы тым летам ужо не было — звялі меліяратары. Але яна, жывая і паўнаводная, засталася ў памяці, і да апошніх дзён з яе, жывой, выплывалі думкі ды вобразы, радасць і смутак паэта:

Прысніўся верш — не верш,

а два радкі:

Абломак лодкі ўсплыў са дна ракі,

І кружыць вір счарнелую траву,

З абломкам лодкі к берагу плыву.

Прачнуўся… Дзень трывогаю

прапах,

І два радкі гаркотай на губах.

Ад рэчкі маленства на той час заставаліся канава, зялёная лагчына паміж пажоўкла-бурых берагоў, грудок лам’я на былым дне ды ламіны, можа, ад былой лодкі на былым беразе.

Гаркоту страты паэт адчуваў усё жыццё.

За вячэраю ў Сычыне мы не заседзеліся. Я ведаў, што Міхась шмат гадоў не быў у вёсцы, у роднай хаце, даўно не бачыўся з бацькам і маці, ды і заехалі на адну ноч, каб ужо назаўтра раніцай развітацца, і я пакінуў Міхася з бацькамі. Загнаў машыну ў двор, раскінуў у ёй спальны мех і ўлёгся.

Распагодзілася, узышоў месік, выбліснулі ў высокім небе зоркі, ноч настроілася ціхая, светлая. Доўга свяціліся вокны ў хаце, і так да душы было ляжаць з адчуваннем, што свет ва ўсе бакі адкрыты насцеж, што ляжыш паміж агнёў у вокнах і агнёў у небе, са свайго зацішку ды прыцемку бачыш шырозны абсяг і ў ім — вёску Стральцова, матэрыяльную і духоўную планету яго вачэй, яго душы, яго памяці, яго паэзіі і прозы.

Запомнілася і раніца.

Прачнуўся я ад гоману гусей. Вялізныя белыя птахі сабраліся ў чараду пасярод двара і, павыцягваўшы ў мой бок доўгія шыі, хутчэй абурана, чым мірна-згодна, гагакалі і шыпелі, абмяркоўваючы, напэўна, маю нечаканую прысутнасць на іх двары. Я вылез з машыны. Тут і Міхась на ганак выйшаў:

— З кім гамоніш?

Паперадзе чарады стаяў самы вялізны, смелы і дзіўна белы, чысты, аж ззяў, гусак, пагакаў басам, грамчэй за ўсіх астатніх, выкаціўшы шырокія грудзі, надзьмуўшы таўстую шыю.

— Ды вось, — кажу, — паслухай і ты Шаляпіна.

Міхась рагатаў, аж цыгарэтка вывалілася з рукі пад ногі.

— Ну так, Шаляпін. Бацькаў любімы бас.

Паснедаўшы, загаварылі пра ад’езд. Прыйшоў сусед, з якім Лявон Клімавіч збіраўся зноў ісці ў лес да сваіх дроў. Усе выйшлі ў двор і тут яшчэ раз сфатаграфаваліся, як той казаў, на памяць. Лявон Клімавіч прысеў на ганку з сякерай на плячы, з ім побач — сусед, Марыя Міхайлаўна — побач з сынам ля плота, на якім сохлі гарлачы, слоікі, вёдры. Сумна было развітвацца маці ды бацьку з сынам, як сыну з маці і бацькам, з роднаю хатай, прадчуваючы, што гэта — апошняя сустрэча, аб чым Міхась сказаў мне па дарозе: прызнаўся ў змрочных прадчуваннях. Праз два гады я гэта ўспомніў і жахнуўся — як чула яго сэрца!

Сэрца Стральцова: два пачуцці — пачатку і канца — у ім вельмі моцныя, абвостраныя, што асабліва выявілася ў мастацкай прозе, найвыразней у творах, якія Алесь Адамовіч назваў хрэстаматыйнымі не толькі ў часе, калі напісаныя, але і для стагоддзя наступнага: “На чацвёртым годзе вайны”, “Адзін лапаць, адзін чунь”, “Смаленне вепрука”. Эмацыянальная памяць маленства ў іх выключная. Здзіўляе багацце найтанчэйшых нюансаў у пачуццях хлапчука, хоць і Іванкі, іх глыбіня, дакладнасць, натуральнасць выхадаў да высокіх адчуванняў дабра і зла, жыцця і смерці, зямнога і нябеснага. Адкуль яны ў малога? Ад мудрасці самой прыроды, інтуіцыі, не прыбітай хлуснёю, — ёй Стральцоў давярае ва ўсім і таму пастаянна думае пра сябе-малога, настойліва шукае з ім сустрэчы і размовы.

Хачу я з тым, з маленства,

хлапчуком,

Свае гады ў дарозе пераняўшы,

Спаткацца.

……………..

Сагрэцца б толькі з ім.

Жаданне не аднаго імгнення, не аднаго верша. Гэты матыў скразны праз усю творчасць. Ён моцна гучыць і ў аповесці. “Ты пазнаеш мяне?” — спытаў чалавек ў Іванкі, трымаючы шапку ў руцэ і трохі павярнуўшы ўбок галаву, як бы прыслухоўваючыся да нечага. “Дзядзечка, я не ведаю вас”, — ледзь не заплакаў Іванка. “Не трэба мне гаварыць — дзядзечка, — сказаў чалавек. — Я — гэта ты, Іванка. Толькі я дарослы, а ты малы”.

Па дарозе з Сычына, не даехаўшы да Чэрыкава, мы спыніліся на скрыжаванні асфальтоўкі з лесавой пясчанай, накатанай лесавозамі дарогай. Налева яна, лесавая, вяла ў Лімень, адкуль выязджалі ў Сычын, але цяпер звярнулі направа і неўзабаве пад’ехалі да брамы. Я выйшаў з машыны, адчыніў браму. За ёю ўзвышаліся старыя яліны, пад імі, на ўзгорку, стаяў дамок, за дамком праз алешнік блішчэў крынічна чысты ручай, стаяў стажок сена. У агароджы, якая замыкала гектараў дзесяць рознапароднага, пераважна ліставога, лесу, жылі алені, а хатка была прытулкам вальерных егераў, хоць называлася дамком паляўнічых. Мне гэта быў свой дамок, тут я жыў, бывала, што і падоўгу, тут пісаў сваю “Пушчу” ды і не толькі гэты раман, адсюль выязджаў з егерамі паляваць на дзікоў, ваўкоў, сюды вяртаўся з палявання, а Міхасю хатка была навіною.

Цяпер у ёй нікога не аказалася, але ключ ад замка ляжаў у вядомай мне шчыліне, і мы яе адчынілі. Сцежкай спусціліся да рачулкі, абышлі кармушкі для аленяў, стажкі, хлявы, вярнуліся, селі за вялізны, на добрую каманду паляўнічых стол пад ялінамі. Міхасю спадабаліся і стол, і над ім яліны. Я прынёс вядро халоднай, з крыніцы, вады, пілі ваду, а тут і егер — Пятрок Ерафееў. З хаткі ён вынес вялізную каструлю са смажанай дзічынкаю, паўпляшкі сівухі. Сказаў, што быў на возеры, узяў качку — ужо не худая, не сорамна гасцей пачаставаць. Міхась ад сівухі адмовіўся, разлілі на дваіх з Петраком. Калі з размовы ён дазнаўся, хто перад ім са мною побач, падняў каструлю са смажанкаю, выхапіў з-пад яе кніжку, на якой каструля стаяла, паклаў на стол перад Міхасём. Кніга аказалася Міхасёва, апавяданні ў перакладзе на рускую мову, — “Двое в лесу”. Міхась глянуў на мяне, я на яго. Крыху я разгубіўся, баючыся, што гэтакім прызначэннем кнігі, замест падстаўкі пад гарачую каструлю, Міхась будзе абураны, але ён спакойна ўзяў кнігу ў рукі, адгарнуў вокладку, за ёю знайшоў і асцярожна паклаў сабе на далонь шыгалінку, старонку адгарнуў, другую, знайшоў паміж старонак бярозавую галінку, з засохлымі пупышкамі, пагартаў кнігу далей, усміхнуўся засохлым у ёй камарыкам і крылцам матылька, знайшоў яшчэ кветачкі, лісцікі, усё гэтае багацце пакінуўшы паміж старонак, склаў кнігу, перавярнуў яе ўгору апошняй вокладкай, падзівіўся на сляды тлушчу ад каструлі, меншыя — ад конавак, шклянак ды кубкаў, чырвоныя — ад віна. І тут ужо я здзівіўся яшчэ раз і ўзрадаваўся: сябра быў у захапленні — выплеснула з усіх берагоў:

— Ну, Пятрок Кірылавіч, дзякуй вам за гэтыя лясныя аўтографы. Ну дагадзілі вы мне! Ну парадавалі! Яшчэ я ні ў кога не бачыў гэтакіх аўтографаў. Га, у каго яшчэ? Ну, хто пахваліцца?

Міхась кідаў позіркі то на мяне, то на егера, і па яго вачах я бачыў, што кажа ён шчыра, але Пятрок пачаў апраўдвацца:

— Ты паглядзі на першую вокладку, чыстая? Адна толькі пячатка ад віна, пляшка стаяла. А што ад скавародаў, чыгуноў, дык яны ўсе на апошняй вокладцы, дзе твайго — ні слова. Сам ведаеш, як гэта бывае, калі голай рукою выхапіш з агню пасудзіну. Сунеш пад яе тое, што пад рукою, а пад рукою ў нас што? Твая кніга. Лесечка, абласны доктар, тут паляваў і чытаў, на ноч клаў пад падушку. Як ад’язджаў, нам пакінуў: чытайце.

Стральцоў стаміўся рагатаць — хіхікаў:

— Ну кніжачка, ну кабета! Пабыла і пад чыгунамі, і пад патэльнямі, пад пляшачкамі. Нават пад доктарам!..

Жарт егеру спадабаўся:

— А хочаш, я раскажу пра генеральшу? Не, не анекдот, чыстая праўда. Быў генерал у нас, стары, паляваў лася, ліцэнзія была, а генеральша ў яго маладая. І хлопцы тады тут начавалі, егеры…

З маіх тутэйшых, на ліменшчыне, лесавых сяброў Міхась найбольшую цікавасць меў да Петрака і Ягора Захаравіча Лісікава. Яны абодва людзі бывалыя, лясную акадэмію прайшлі ў лесе, у народзе, як кажуць, “ад” і “да”: Пятрок з маленства ляснік і паляўнічы, а Ягор ляснік і рыбак. Ад прыроды і філосафы, натуральныя. Пятрок — яшчэ і ад вайны, на якой прайшоў праз Майданак, Дахаў, за што немцы, ужо новыя, мірныя, з ім да гэтага часу разлічваюцца і грашыма, і падарункамі. А Ягор пражыў сто чатыры гады, філосаф ад часоў рэвалюцыі. Я знаходжу ў сваім архіве касету, стаўлю ў магнітафон, слухаю галасы дзеда Ягора, Стральцова, ліменскага ляснічага Карпенкі, таксама сябра-нябогі. Запіс зроблены ў Мірагошчы, ад Лімені — праз Сож: Лімень з-за ракі глядзіць на Мірагошч, Мірагошч — на Лімень. Там, у Мірагошчы (дарэчы, Стральцову вельмі спадабалася назва вёскі, усё вышэптваў яе сабе ды ўсміхаўся, націскаючы то на “міра”, то на “гошч”), жыў Ягор, тут, у Лімені — Пятрок. Запіс зроблены ў Мірагошчы, у Ягоравай хаце. Стары “баіць байкі”, а Міхась зрэдку аздабляе іх вершыкам, часцей — рогатам. Вось стары кажа:

“Дзела было за рэвалюцыяй, і я, значыцца, як малады, шукаў выйсце насіць хромавыя боты, каб са скрыпам. Прыйшоў да новай уласці і кажу: хачу абезаружваць кулакоў як ворагаў беднага пралетарыя і мужыка. У мяне пытаюцца: якім пуцём? А такім, кажу, вельмі простым. Кулака сцеражэ сабака, а я буду яго абессабачваць. Уласць бачыць, што галава мая шурупіць — дала паперку, дакумент, што я маю на гэта дазвол рэвалюцыі, з пячаткаю, і пачаў я вайну супраць кулацкіх сабак”.

Стральцоў рагоча, а Васільевіч, ляснічы, на поўным сур’ёзе вядзе допыт:

“Тут ты, Ягор, як той дзед Шчукар…”

Старому гэтакі недавер да яго не падабаецца:

“Я ў партыю не падаваў і Шчукар мне не таварыш”.

Пра шолахаўскага Шчукара нашы леснікі чыталі, ведалі, калі хто не чытаў, дык чуў. Чуў і дзед Ягор.

“І ты страляў кулацкіх сабак?” — дапытваўся ляснічы.

“Ну так…”

“А не хлусі. Душа ў цябе мяккая, добрая, з гэтакай душою страляць сабак ты не мог”.

Ляснічы быў мудрэц, псіхолаг, зманіць перад ім было цяжка, кожнага ў лесе, у вёсцы бачыў навылёт, леснікі гэта ведалі, ведаў гэта і дзед Ягор, таму і пачаў раптам даваць задні ход:

“Дык я… дык я сабак сам не страляў, у мяне былі сябры, у іх былі ружжы, яны мяне за тое паважалі, што я быў рукавадзіцель, і яны стралялі…”

“А ты сабак лупіў?” — працягваў допыт ляснічы.

“Н-не, не лупіў…”

“Вырабляў скуры?”

“Н-не, не вырабляў, — губляўся стары. — У мяне быў друг яўрэй…”

“Ну, ты, Ягор Захаравіч, заліваеш. Сабак не страляў і не лупіў, скуры не вырабляў, а боты хромавыя насіў, ды яшчэ са скрыпам?”

Ужо Стральцоў не можа стрымаць рогат, а дзед Ягор не можа стрываць, каб яму не верылі, аж з-за стала ўсхапіўся, даказваючы: “Дык я ж меў працэнт як рукавадзіцель!.. Што такое рэвалюцыя, таварыш ляснічы?.. Я яе зразумеў — гэта ўмець рукавадзіць!..” Тут у старога, ад празмернага жадання даказаць, горла перацяла, закашляўся, ажно са свістам. Дзедава хата разломвалася ад рогату. Нават старая Хадора прыбегла са двара, стаяла на парозе з сахаром, сціскала яго аберуч, не ведаючы, каго ёй тут ратаваць. Пакрысе рогат сціхаў, але даўжэй за ўсіх екатаў, угнуўшы голаў у плечы, Міхась — аж слёзы з вачэй каціліся. І ўжо зусім плакаў насупраць яго, праз стол, дзед Ягор, ад таго, што ляснічы пры людзях сумняваўся ў тым, як гэта было, як чуў, не хацеў даць веры чутаму пра хромавыя, са скрыпам, боты і кулацкіх сабак. Праўда, праз тыя свае слёзы і пасміхаўся блішчастым вокам на Міхася, маючы думку: хто не паверыў, а хто і паверыў — хай будзе так.

Іванкава неба — дзед Міхалка. Гэтае адчуванне Стральцоў добра ведаў, бо да скону насіў у сабе. Бязмежная дабрыня — на той мяжы, якую Міхалка адчувае ўжо як нешта небяспечнае, знак з неба, дарогу туды, на неба. Іншы, але таксама цікавы як тып дзед — Трахім. І ці не ў гэтым шэрагу мудрых, усім патрэбных вясковых дзядоў убачыўся Стральцову дзед Ягор? Бо вочы на яго загарэліся — вочы мастака. Думаю, што і Ягора Лісікава таксама меў на ўвазе Міхась, калі назаўтра, ужо ў Крычаве, у маім родным доме, зашыўшыся ў малым, з пісьмовым сталом і пішучай машынкаю на стале, пакойчыку, ён пакіне мне старонку сваіх выказаных пачуццяў: “У Мінску пазваню табе, дружа, каб падзячыць за радасць сустрэчы з нечым неад’емна сваім, нашым, што там, у Лімені, цярпліва чакала нас і, дзякаваць Богу, не прачакалася. Наталіўшы, яно адпусціла нас, хочацца думаць, з лёгкім сэрцам, але наказала вяртацца сюды, можа, і з цяжарам на душы — па цудадзейныя свае лекі. Няхай будзе бласлаўлёная ўлада ўсяго роднага нам”.

Шкада, што туды мы ўжо з ім не вярнуліся.

У нашым сяброўстве бывалі хвалюючыя старонкі.

Памятаю халодную восеньскую ноч на чыгуначным вакзале ў Мінску. Была чацвёртая гадзіна ночы. Імжыў вераснёвы дождж. Мы з Лідай, жонкай, выйшлі на перон. Яна праводзіла мяне на цягнік. Я ехаў у Парыж на канферэнцыю ЮНЕСКА, на два з лішкам месяцы. Раптам з цемры з’явіўся Стральцоў. Божа мой: у глыбокую ноч, у халодны дождж. Падышоў, усміхаецца: “Ну, старычок, не мог я, разумееш, не правесці цябе”. Кажу: “Мы ж з табою развіталіся?” Усміхаючыся, дастае цыгарэтку, закурвае. Ужо ў вагоне, утульным — для дыпламатаў, суе мне штосьці ў кішэню. “Там, — кажа, — у Парыжы паглядзіш”. На вакзале ў Парыжы я дастаў з кішэні яго пакуначак: папера, у ёй — кавалачак чырвонай калійнай солі, скол пароды. На паперцы — радкі: “Хай гэты драбочак скамянела-салёнага поту нашай беларускай зямелькі будзе табе ў Парыжы салодкім напамінкам усяго роднага. Люблю Парыж. Міх. Стральцоў”. Гэты драбочак ляжаў у мяне ў гатэлі на стале. Гледзячы на яго, я ўспамінаў Міхасёву “Згадку пра Поўнач” і ў ёй радкі: “Я сядзеў і чытаў пра Парыж далёкіх дваццатых гадоў, пра маленькія кафэ, булачныя, пра брукаваную старую вулачку Нотр-Дам-дэ-Шон, на якой быў дом нумар 113, а ў тым доме…” Далей — пра тое, як Парыж любіў Хемінгуэй. Чытаючы, я адчуваў, як і Стральцоў любіў Парыж праз таго ж, магчыма, Хемінгуэя або праз Бальзака, Гюго, Мапасана, Ван-Гога, Рэнуара, або праз перапіску Тургенева з Палінай Віардо. Ніколі не быўшы ў Парыжы, ён любіў свой Парыж, створаны ўяўленнем, і праз драбочак роднай нам абодвум зямлі, начным развітаннем у Мінску на вакзале хацеў зноў далучыцца да хвалюючай яго тэмы Парыжа. Там, у Парыжы, я ў тую восень пісаў эсэ пра Аляксея Пысіна, якога мы з Міхасём любілі і як паэта, і як чалавека, нашага з ім земляка, і драбочак роднай зямлі, пакладзенай сябрам мне ў кішэню, падказаў увесці ў эсэ Парыж. Цяпер мне здаецца, што тое маё жаданне Стральцоў прадбачыў.

Ёсць у Стральцова верш “Размова з часам” — споведзь і не толькі, прароцтва і не толькі:

Я — голас і думка,

я — праўда і зрок.

Даў мову я камню, траве і расінцы.

Мой дзень — не імгненне,

планеты віток,

Друкую свой крок

на сусветным гасцінцы.

Спасцігнуць усё праз цябе я хачу,

Табою маё ўсё няхай апякуецца.

Знай пункты гульні.

А паруш — закрычу,

Аж голас у веку наступным

пачуецца.

Век новы, наступны, пачаўся. У ім добра чуецца голас Міхася Стральцова. Ён не проста жыве ды радуе. І ў новым веку ён вядзе, як той лоцман, карабель мастацкага слова, нашай нацыянальнай літаратуры, людскія душы і пачуцці да вышыняў, якія аднойчы назваў “гамбургскім рахункам” і замацаваў залатою “пячаткаю майстра”.

Віктар КАРАМАЗАЎ

Неўзабаве пасля смерці Міхася Стральцова была створана камісія па ўвекавечанні яго памяці, куды ўвайшоў і наш сённяшні аўтар. У пратаколе пасяджэння камісіі — некалькі пунктаў, ад літары А да літары Ж (відаць, у творчых людзей так прынята — пазначаць пералік не лічбамі, а тым, што бліжэй — літарамі). Вось некаторыя пункты з пратакола: падрыхтаваць збор твораў пісьменніка ў трох тамах; сабраць успаміны пра М. Стральцова з мэтай іх выдання асобным зборнікам; прасіць выдавецтва “Народная асвета” выдаць кнігу пра жыццё і творчасць М. Стральцова; прасіць Слаўгарадскі гарсавет надаць імя пісьменніка бібліятэцы, школе, вуліцы… Ёсць яшчэ пра мемарыяльную дошку, помнік, аднатомнік на рускай мове… На пытанне, ці ўсё ўдалося выканаць, Віктар Філімонавіч з сумам канстатаваў: можна сёння зноў ставіць на парадак дня ледзь не ўвесь спіс… Знаёмая, на жаль, сітуацыя: чалавек пайшоў, і праблем стала менш…

Між тым Міхась Стральцоў — творца, як той казаў, з першага шэрагу, з тых, чыю творчасць можна назваць камертонам, што задае высокі, чысты тон, не дае сфальшывіць, збіцца на банальнае, шэрае. Бывае, вядома, што і збіваюцца, і нярэдка, і падручнікі, здараецца, перапісваюць, і шыльды мяняюць, але як цудоўна, што ў нас ёсць узятыя вышыні, з якіх адразу бачна: халтуру, браток, напісаў… Можна, збіўшыся ў згаданыя ў эсэ чароды, мець тыражы і нават званні, але потым нязменна ўступае ў свае правы самы галоўны рэдактар — Час. Яму не патлумачыш, што твор — правільны ці няправільны. Яму падавай таленавіты, выпакутаваны, адчуты душой. Сапраўдны.

Гарадская бібліятэка імя Карла Маркса, абласная — імя Леніна. Гэта ў Магілёве, які мае Гарэцкага, Пысіна, Стральцова, Куляшова, Пісьмянкова… Гэта рытарычныя пытанні пра безліч нашых “камуністычных тупікоў” — усіх гэтых сацыялістычных, дзяржынскіх, берсанаў і іншых вуліц. А ўтульныя слаўгарадскія вулачкі, якімі, напэўна ж, хадзіў Міхась Лявонавіч — яны дагэтуль імя Кірава, савецкія ну і інш., па поўным учарашнім спісе. А безліч бібліятэк — пераважна безназоўныя… А ў нас жа хапае імёнаў!

Адзінота — лёс гордага генія. Адзінокімі былі Талстой, Дастаеўскі, Бунін. Ці адны яны? На вяршыню Парнаса амаль усе, здаецца, узыходзілі пад ярмом адзіноты. Натоўпам туды не ішлі. Леў Талстой казаў, што раіцца драбяза, вераб’і, напрыклад, толькі арлы не пакідаюць гордае вышыні адзіноты.

Сёння, у нашым прагматычным грамадстве, гэтая вышыня не ў пашане. Дружным табуном лягчэй пражыць. Постаць мастака, які адбіўся ад талакі, чарады, застолля, групоўкі — як тут ні назаві,— стала рэдкасцю. Але ж ярмо адзіноты блаславёнае найвышэйшым знакам літаратуры. Самім Львом Мікалаевічам. І Пушкіным: “Поэт!.. Ты царь: живи один”.

Не пра тое размова, каб мастак жыў адзін, як пустэльнік. Пра тое, што ён не павінен баяцца адзіноты. Каб з гонарам нёс яе крыж. Тым больш што адзінота мастака пладаносная.

І тут з нейкай прачула-абвостранай павагай, з пачуццём светлага вызвалення бачыш Стральцова, яго задумліва-самотную постаць у нашай сённяшняй літаратуры. Ну а што такое “Загадка Багдановіча”, стварэнне, бясспрэчна, залатога пяра, як не рана, прыкладзеная да раны? Што гэта, як не Максімаў боль, зразуметы сваім болем? І ці было б гэтае эсэ нашай нацыянальнай класікай, калі б “ядлоўцавы куст” ягонага чалавечага лёсу выдаўся не такі жорстка-калючы, а ягоная паэтава сцежка на нейкім цяжкім віражы прымкнула да дружна-змоўніцкай талакі? Яшчэ адна асаблівасць Стральцова здзіўляе і радуе: пакутлівая вернасць мастацкаму слову, высокамаральнай місіі пісьменніка, вернасць, якая ніколі і ні ў чым ні ў якай меры не трацілася, як бы ні складваўся асабісты лёс. Жыць і пісаць даводзілася ў розным стане душы, розных абставінах, спрыяльных і немагчымых, у стане творчага ўзлёту і ў стане прыгнечанасці, але патрабавальнасць да слова заставалася самай высокай, мастацкія крытэрыі не размываліся. Пісаў рэцэнзіі на кнігі сяброў, але ў ніводнай з іх няма ніводнай ацэнкі, па-сяброўску завышанай. Пісаў пра творы тых, з кім сэрца не дзяліў, але і гэта не ўплывала на аб’ектыўнасць ацэнак. Літаратура заставалася вышэй за асабістае.

(“І ПРАДЧУВАННЕ, І ЛЁС”, 1987)

Калісьці паэт рэвалюцыі і яе ахвяра сказаў, што лодка паэзіі разбілася аб побыт. Стральцоў свядома разбіў свой побыт аб лодку паэзіі, каб не здарылася адваротнае. Іншага выйсця ў літаратуры не бачыў. Што адбылося б з ім, калі б застаўся ў ранейшай “стаі”, дзе шанаваўся найперш побыт? Зрабіў бы тыя свае высновы? Гадаць нам цяжка. Але ўсе тыя, хто там застаўся, ягонага выбару не паўтарылі. Там усё было па формуле паэта рэвалюцыі. Паэзія працавала на побыт, была яго служанкаю. Беглі радкі за радкамі, з’яўляліся кнігі за кнігамі, новыя і прыгожыя, каля канвеера стаялі напагатове нанятыя і загадзя аплочаныя рэцэнзенты-алілуйшчыкі, у выдавецтвах і рэдакцыях сядзелі свае выдаўцы і рэдактары, падвышаліся тыражы і ганарары, вярсталіся двухтомнікі, трохтомнікі. І гэта там, у тых тусоўках, з’яўляліся крылатыя ў той час радкі, падобныя на гэты: “Я твой трубач, таварыш камсамол!..”

А ў рэшце рэшт: каго жыццё на бераг вынесла і хто пайшоў на дно? Стральцоў сёння на беразе. З намі. Кажуць, што яго апошняе апавяданне “Смаленне вепрука” — лепшае беларускае апавяданне. Гэтак катэгарычна, магчыма, і не трэба. Хіба таго мала, што адно з лепшых нашых апавяданняў? Літаратура не любіць ацэнак катэгарычных, вызначэнняў са слоўкам “самае”. Прывабнасць апавядання Стральцова ў непасрэднасці такой звычайнай, простай, без маны, рэальнасці, у таямніцы і загадках сціплай прыгажосці, якую мы так часта не заўважаем і якая жорстка разбіваецца аб грубы, халодны, пячорны побыт.

Стральцаў прыгожы побыт любіў, любіў яго ўтульнасць і чысціню, любіў прыгожыя рэчы, чыстую вопратку, разумна-прыгожыя твары, разумна-прыгожыя думкі і словы, якія ўзвышалі і літаратуру, і побыт, сам узвышаўся духам, святлеў настроем ад іх прысутнасці ў сваім жыцці. Любіў з добрай кнігай у адной руцэ і цыгарэткаю ў другой сядзець у чыстым пакоі на канапе альбо ў мяккім крэсле, чытаць, спыняючыся на прыгожым слове, і лашчыць на калене вострую мордачку сваёй любімай Ліскі, сабачкі. Усміхаўся ёй і прачытанаму радку. Хоць усмешка ў яго на твары была часцей з гарчынкаю, схаванай у душы глыбока, там, дзе душа разгублена дваіцца. Больш, з большай ахвотай усміхаўся Лісцы, нібы малюнку з жывой кнігі маленства на беразе Галубы. Дык вось — побыт. Стральцоў яго, утульны, непрымусовы ва ўзаемаадносінах з людзьмі, абставінамі, душою, дэмакратычны, любіў, у ім адпачываў. Але тады ці не занадта жорсткім, як ахвярнасць, выглядае яго пастаяннае разбурэнне свайго побыту? Ці не спрачалася ў душы адно з другім? Не. Тут, як у яго ўсюды і заўсёды, усё арганічнае, сваё. Гэтакім шляхам ён ратаваў сваю лодку паэзіі і ў ёй — таго самага вепручка. Пайшоў на іншую глыбіню жыцця. Адтуль, з новай глыбіні, падаваў сігналы бяды і ратунку былым сябрам: “Калі душа маўчыць, гібее розум наш…” Але тыя, яшчэ нядаўна свае, яго не чулі. Душы тлусцелі, пачуцці не адгукаліся, вусны нагаворвалі новыя ды новыя томікі, ішло спаборніцтва — хто выдасць больш, томік не лепшы, а таўсцейшы. Ён зноў папярэджваў: “Але ж…. Але ж смяротныя і мы. Пенсіянерам па Інфарктштрасэ пацягнеш за сабою ўсе свае тамы…” Не чулі. Тамы сыходзілі з канвеера адзін за адным — усё было мала. Ён ужо казаў з іроніяй: “Спярша на рукі хукай, пасля ўжо твары…” Яны яму не даравалі гэтага, і ўжо яго кніжачкі не з’яўляліся на свет, выляталі з выдавецкіх планаў, бо тыя сябры былі ўжо пры пасадах ва ўсіх часопісах і выдавецтвах. Толькі аднойчы задумаў сабраць напісанае ў двухтомнік, і ён ужо стаяў у выдавецкім плане, але ў самы апошні момант знік з яго…

Дык што знайшоў Стральцоў у сваім нялёгкім, з цёрну, вянку? Духоўную свабоду і ў ёй — вепручка? А што яшчэ? Мала пісаў? Так, на жаль, мала. Але на гэтае “мала” як паглядзець. Адзін погляд у бухгалтара, другі — у мастака. Ды і што гэта — працяглае маўчанне ў літаратуры? Дабро ці зло? А можа, вялікае мастацтва? Хіба няма часам адчування, што гэтае мастацтва шмат хто дарэмна ігнаруе? Хіба Стральцоў не папярэджваў: “Але ж, бывае, слова — срэбра, маўчанне — золата, браток!” У гэтым былыя сябры яго не разумелі. Для іх маўчанне было вялікай стратай: кніг, ганарараў, смяхотнай, для іх — патрэбнай, гульні ў сваю значнасць. Для яго — аховаю сваёй творчай свабоды і маралі, свайго адметнага слова. Маўчаў, казалі, ад страты, згубы сябе і слова? Але ж тады, калі парушаў сваё маўчанне і пра сябе нагадваў хоць вершыкам, хоць эсэ, хоць мімалётнай фразай, кожны раз сведчыў, што вышыні палёту не губляе, ніколі і ні ў чым не апускаецца да слова недакладнага, бясколернага, выпадковага. Хіба не тады бывае гэтак у паэта ці празаіка, калі маўчанне — праца сэрца і розуму, напружаная і натхнёная?

Вядома, жыццё — і камерсант татальны: хочаш бязбедна жыць, мець утульны побыт, шмат мець і мала аддаваць — плаці згодна з рахункамі. А рахункі пры сацыялізме не рыначныя, больш жорсткія — дзяржаўныя, плаціць па кожным трэба сваёй свабодаю, сумленнем. За міласці ўлады, за месца ў наменклатуры, за радасці наменклатурныя. За ўсё.

Вось — два рэчышчы нашай літаратуры. Не ў апошні час яны ўзніклі. Былі і будуць. Але ў кожнага ёсць выбар, якім плыць рэчышчам. І ўсяму ёсць мера. Павінна ўсяму быць мера.

(“ПЕЙЗАЖ ЗНАЁМЫ”, 1992)

Вольга ЧАЙКОЎСКАЯ, Звязда